Ina whakatū ana i tētahi tarati, kaporeihana whenua rānei, me tuku wāhanga ki ngā kaipupuri whenua me ngā kaipupurihea katoa o te whenua kia whakauru mai ki ngā whakatau tikanga. Ko ā mātou tohutohu, me whai i ngā hātepe e rima.

Whakamōhio atu ki te whānau mō ō whakaritenga

Me kōrero koe ki tō whānau ki te whakamōhio atu ki a rātou mō ō mahere ki te whakatū i tētahi tarahiti, kaporeihana whenua rānei.

Kia ngana tonu te kōrero ki te maha rawa atu o ngā rangatira whenua ka taea me ngā kaipānga/kaipupurihea pea ka taea, i te mea ko te tikanga ka nui ake te tūponotanga ka angitu tō kaupapa marohi ina mōhio, whai wāhi mai hoki ngā whānau whai pānga ki te whenua i mua i te tuku i tētahi tono ki te Kooti. Ki te kore e whakahaerehia e koe ēnei kōrerorero, ko ngā whānau kāore i whakamōhiotia ka whakahē pea ki tō tono i roto i te kooti.

Ko ngā mea hira me maumahara ina tīmata ana i tētahi kōrero:

    • Me kōrero ki ngā tāngata kei te whakaara pea i ō rātou pānga ki te tarahiti
    • Me kōrero ki te hunga ka uru pea hei kaipānga, kaitiaki rānei o te tarahiti.
    • Me tino ngana koe ki te whakapā atu ki te 75% o ngā rangatira whenua katoa i mua i tō hanga i tētahi tarahiti, kaporeihana whenua rānei. He pai tonu te tuku pānui ki te hunga pāpāho kei reira te whenua, mēnā kāore he hua o tēnei, me mātua whakarite ki te whakamōhio atu ki ētahi atu rangatira whenua kāore i taea e koe te whakapā atu ki te katoa, i te mea ka whai pānga pea tēnei ki te tono i roto i te kooti.

Karangahia he hui

Hei whakatū i tētahi tarahiti ā-whenua, kaporeihana whenua rānei, me whakatū e koe he hui me ngā rangatira whenua me ngā kaipānga pea. E herea ana koe ki te pānui i te hui ki ngā pae tūmatanui tae atu ki te nūpepa o te rohe, ngā rōpū pāpāho pāpori, me te reo irirangi ā-iwi. Ka taea anō e koe te whakapā takitahi atu ki ngā rangatira whenua, mā te mēra, te waea, īmēra rānei. Tērā pea me nui atu ngā hui i te kotahi kia taea ai ngā tautoko e tika ana.

Ka tirotirohia e mātou te nui o ngā tautoko mō tō tono ina tono koe ki te kooti. He mea nui kia whai whakamātauranga taipitopito o ngā whakamātau i oti i a koe ki te whakapā atu ki ngā tāngata me te pānui i ngā taipitopito o te hui (kei roto pea i tēnei ko tētahi atahanga i matawaitia o te pānui nūpepa, he tirohangamata mai i te pāpāho pāpori, ngā karere patowaea a ngā whānau, aha atu, aha atu).

Ko ngā mea hira me maumahara ina whakarite ana i tētahi hui:

    • Ehara i te mea me pānui ōkawa, engari me whakaatu e koe i whakamōhiotia atu e koe te hunga katoa me mōhio.
  • Me pānui e koe tō hui me te whakauru atu i:

    •  te whenua kei roto
    • te pūtake o te hui (hei hanga tarahiti, kaporeihana whenua rānei)
    • te pōti kaitiaki, ngā mema rānei o te komiti whakahaere
    • ngā ture o te tarahiti, kaporeihana whenua rānei,
    • te rā, te wā me te wāhi o te hui
    • ngā taipitopito whakapā mō ngā whānau ki te whakapā atu ki a koe te kaiwhakarite i te hui mēnā kāore rātou e tae atu.

    Ka taea e koe te tuku mā te hunga pāpāho kei reira te whenua e pānui, ki runga reo irirangi ā-iwi, i runga pāpāho pāpori, mā ētahi atu āhuatanga hoki e hiahia ana koe.

Whakahaerehia he hui

I te hui, me whakatakoto e koe tō kaupapa kia whānui, kia hōhonu ngā kōrero, ā, kia nui ngā kōrerorero, kia rongohia ngā whakaaro o te katoa. Mēnā ka tutuki pai i a koe tēnei, ka noho mōhio te āhua o te hunga tae ake me te pono ki a koe kei te ngākau pono, kei te pūrangiaho koe. Ki te kore, ka werowerohia ō mahi, ko te mutunga pea kua kore e koe tautokona.

Ko ngā mea hira me maumahara ina whakahaere ana i tētahi hui:

  • Me tika tō tuhi i ngā kōrero o te hui kia uru ai ko:

    • Ngā ingoa, wāhi noho me ngā taipitopito whakapā o te hunga i tae ake.
    • Ngā hōnea o te hunga kāore i wātea ki te haere atu me ā rātou taipitopito whakapā.
    • He whakarāpopototanga o ngā kōrerorero me ngā whakatau o te hui.
    • Ngā whakahē i puta i te hui.
  • Me mau katoa ngā kōrero o te hui, tae atu ki:

    • Tētahi rēhita o ngā ingoa o ngā rangatira whenua katoa, ngā wāhi noho me ā rātou taipitopito whakapā me ō rātou pānga, hea rānei kei roto i te whenua e whakaurua ana ki te tarahiti, ki te kaporeihana whenua rānei.
    • He rēhita o tētahi atu i tae atu me ā rātou taipitopito whakapā.
    • Ngā hōnea o te hunga kāore i wātea ki te haere atu, ā rātou taipitopito whakapā, me te nui o ō rātou pānga, hea rānei (mēnā kei a rātou).
    • He whakarāpopototanga o ngā kōrerorero me ngā whakatau o te hui.
    • He whakarāpopototanga o ngā whakahēnga i waenga i ngā rangatira whenua (mēnā i puta tētahi), ngā whakahē rānei i puta ki te whakatau i tukuna.

Te whai whakaaetanga

I te hui, me tau ētahi whakatau hira ina puta te hiahia ki te hanga tarahiti, kaporeihana whenua rānei. Me aro ēnei kōrerorero ki:

• Ngā tika o ngā rangatira whai pānga

• Ngā mana o ngā kaitiaki me ngā mema o te komiti whakahaere

• Te āhua o te whakahaere a ngā kaitiaki me ngā mema o te komiti i ō rātou mana

• Te whakawhitiwhiti kōrero ki ngā rangatira whai pānga

• Ngā kaipānga hoki/rānei me ngā kaipupurihea

• Ā, ka aha mēnā ka puta he whakahē.

Whai muri i te hui, me whakatūturu ngā whakatau mā tētahi mōtini (he tono ōkawa ki tētahi kaiwhakawā mō tētahi whakatau, whakataunga rānei) me te tuhi i ngā whakahēnga a te hunga i tae atu – Ka whiua mai pea tētahi tono i runga i ngā whakahēnga.

Ko te tikanga, ki te pai te whakahaere i te hui, kāore he whakahēnga, ā, ka hiahia te hunga ka tae ake ki te kōrero me te tuku whakaaro ki te tarahiti, kaporeihana whenua rānei.

Ngā mea hira hei maumahara ina whai ana kia eke he whakaaetanga:

  • Me uru ki roto i te whakaaturanga me ngā whakamāramatanga o te whakatau tarahiti ko:

    •  Te whakaaetanga mō ngā whenua ka whakaurua ki te tarahiti.
    • Te whakaaetanga mō te ingoa o te tarahiti.
    • Te whakaaetanga mō ngā kaipānga o te tarahiti.
    • Ngā mana o ngā kaitiaki.
    • Ngā kaupapa ka whakamahia ngā moni whiwhi.
    • Ngā whakaritenga tuku pūrongo mō ngā kaitiaki.
    • Te kōhari, te pōti me te whakaae a ngā kaitiaki.
  • Me uru ki roto i te whakaaturanga me ngā whakamāramatanga o te whakatau tarahiti ko:

    • Te whakaaetanga mō te ingoa o te tarahiti.
    • Te whakaaetanga mō ngā whenua kei raro i te tarahiti.
    • Te wā me ngā mana o ngā kaitiaki.
    • Ngā kaupapa ka whakamahia ngā moni whiwhi.
    • Ngā whakaritenga tuku pūrongo me te *kōrama mō ngā hui kaitiaki.
    • Te kōhari, te pōti, me te whakaae a ngā kaitiaki.

    Mēnā ko te tarahiti e whakatūria ana he whenua rāhui Māori, kāore e mate ki te whai i tētahi whakatau tarahiti. Ka whakahaerehia te tarahiti i raro i te Māori Reservations Regulations 1994. Mēnā ko te Whenua Rāhui mō tētahi Marae, me whai i tētahi Tūtohinga, ā, he āhua ōrite te kōrero ki ngā ture o tētahi tarahiti.

    * Ko te tikanga o te kōrama mō te maha iti rawa o ngā mema me mātua tae atu ki tētahi hui kia mana ai te hui.

  • Kāore e pērā i ngā tarahiti, he rite te hanganga o te kaporeihana whenua ki tētahi kamupene, ā, e whakahaerehia ana e te Māori Incorporations Constitutions Regulations 1994.

    E whakarato ana ēnei waeture i te paerewa iti rawa mō ngā kaporeihana whenua katoa. Ka taea e koe te whakarerekē ngā wāhanga o ēnei waeture e hāngai ana ki tō kaporeihana whenua engari me tau tētahi whakataunga motuhake i tētahi hui kaipānga, ā, kātahi ka whakaūngia e te Kooti.

    Me mātua mau i tētahi kaporeihana whenua tētahi rēhita whai pānga mō ngā mema o te komiti e whakarārangi ana:

    • i ngā taipitopito o ngā pānga āheinga e puritia ana e ia mema
    • i ngā whakarite i roto i te pānga āheinga a ia mema, me
    • ngā whakapuakanga ka puta i ngā mema o te komiti.

    I te mutunga o ia tau pūtea o tētahi kaporeihana whenua, me mātua puta he whakapuakanga i ia mema o te komiti whakahaere mō ā rātou rawa me ngā whakariterite e pā ana ki ngā pānga āhei i roto i te whenua Māori korehere e puritia ana e te kaporeihana whenua.

    Ka taea te whakatakoto te rēhita mā te puka, te tāhiko rānei, e puritia ana i te tari rēhita, wāhi matua rānei o ngā whakahaere, ā, me mātua wātea mai hei tirotirotanga mā ngā kaipānga, tētahi tangata rānei kua whakamanahia ā-tuhi e tētahi kaipupurihea.

Tukuna he tono

Ina oti i a koe ngā mahi kua whakarārangitia, ka taea e koe te tono ki te hanga tarahiti, kaporeihana whenua rānei. I roto i te tono, me whakaatu e koe:

  • kua whakamōhiotia atu ētahi atu rangatira whenua mō te waihanga i te tarahiti
  • i tū he hui, i eke he whakaaetanga
  • kua marohitia ngā ture o te tarahiti
  • kua whakaaetia kia hangaia he tarahiti, he kaporeihana whenua rānei
  • kua whakaae ngā kaitiaki kua whakaarahia kia tohua rātou. Kua kōharitia te Komiti Whakahaere.

Kia mōhio koe, kāore ō mana me ō ngā kaitiaki pea me te komiti whakahaere kua kōharitia ki te noho hei tarahiti, kaporeihana whenua rānei kia whakaaetia rā anōtia tō tono e tētahi kaiwhakawā, kairēhita rānei.

Mēnā ko te whakarite he māmā tō tono, ā, kāore e whakahētia, ka taea e te kairēhita te whakarite, ka mutu kāore he whakawā ōkawa.

Te tono ki te whakatū i tētahi tarahiti ā-pānga

  • Ka whakakotahitia e te tarati whānau ngā pānga o tētahi whānau ki te tarati kotahi. Ka āhei ngā mema takitahi te whakatau mēnā ka tukuna e ia ētahi, te katoa rānei o ōna pānga whenua. Kei runga i te whānau ki te tiaki i ngā pānga whenua e ai ki ō rātou whakapono, tikanga, uara hoki.

    Ka mahi ngā kaitiaki mā te whānau ki te whakahaere i ngā pānga whenua me te whakatau tikanga mō te whenua. Ko ngā kaipānga ngā uri o ngā tīpuna e whakahuatia ana i roto i te whakatau tarati, ā, ka taea te whakauru whāngai ki roto.

    Anei ētahi painga o te tarati whānau:

    • Ko te tarati te wāhi e haere atu ai koe mō ō pānga whenua Māori katoa.
    • He hinonga ture te tarati, ā, ka āhei koe ki te huaki tētahi kaute pēke hei pupuri i ngā pūtea mā ngā kaipānga.
    • Ka whakatōpūtia ngā pānga whenua kāore e wehea, ā, ka āwhina ki te pupuri i te hononga tuku iho o te whānau ki tō rātou whenua mā te aukati i te wherawhera motuhake i ō rātou pānga.

    Ka taea e koe te tono ki te hanga i tētahi tarati whānau mā tētahi tono tauatanga, hei tono wehe kē rānei.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

    Tuhinga tautoko: Order Template and Checklist - Comprehensive Whānau Trust 

  • Ka whakatūria he tarati kaitiaki hei pupuri pānga whenua mō tētahi tangata:

    • he tamaiti (i raro i te 20 tau)
    • kei rō whare herehere,
    • kāore e taea rānei te whakahaere ā rātou ake take nā te taipakeke, te hauātanga hinengaro/tinana rānei.

    Ka taea te tohu ngā kaitiaki hei whakahaere ngā pānga, rawa rānei kia eke rā anō te tangata ki te taipakeke tika (20 tau), ka puta i te whare herehere, ka taea te whakahaere āna ake kaupapa, ka mate rānei ia. Kei te kaitiaki ngā mana me ngā herenga katoa o te rangatira ina tohua ia.

    Ina mutu te hiahia ki te tarati kaitiaki, me mātua whakamōhio mai ka tono kia katia. Mā te kaitiaki tēnei e mahi, mā te tangata rānei i hangaia rānei te tarati, ina taea e ia.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

  • Mā te tarati pūtea ka taea e te tangata he iti ōna pānga whenua Māori te whakatōpū ō rātou pānga mō te painga o tō rātou whānau whānui, uri hoki. Mā te whakakotahi i ngā pānga moni whiwhi iti ka nui ake pea ngā moni whiwhi mā te whānau, ā, ka nui ake pea te whai wāhi atu ki te whanaketanga whenua me te mana rangatira whenua.

    Ka taea e te tarati pūtea:

    • te whai pānga maha tonu mai i te tokomaha
    • te whai kaipānga rōpū whāiti, tae atu ki ngā uri o tētahi tangata e whakauru ana i ōna pānga ki te tarati, mō te painga rānei o te hapū, ā,
    • tohu kaitiaki hei whakahaere i ngā pānga mō te painga o ngā kaipānga.

    Anei ētahi painga o te tarati pūtea:

    • ka taea te whakatōpū ngā pānga kia nui ake ngā moni whiwhi, ā, kia nui ake te whai wāhi atu ki te mana rangatira whenua me te whanaketanga whenua
    • ka taea te tohu tētahi kaitiaki, neke atu rānei hei whakahaere i ngā pānga kei roto i ngā poraka whenua maha
    • ka noho ko te tarati te wāhi e haere atu ai koe mō ō pānga, ā,
    • he hinonga ture te tarati, ā, ka āhei koe ki te huaki tētahi kaute pēke hei pupuri i ngā pūtea mā ngā kaipānga.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

Te tono ki te whakatū i tētahi tarati ā-whenua, kaporeihana whenua rānei

  • Mā te tarati ahu whenua ka taea te whakatinana i te kaitiakitanga ngātahi o tētahi poraka kotahi, nui atu rānei mō ngā rangatira whenua. Ka taea e ngā rangatira whenua Māori te whakamahi, te whakawhanake, me te whakahaere ō rātou ake whenua me te whakarite i ngā pānga mō ngā rangatira whenua katoa.

    Ko tā te tarati ahu whenua:

    • he here ā-ture i te kawenga whakahaere o te whenua ki runga i ngā kaitiaki; me te
    • whakamahi i tētahi whakatau tarati i whakaaetia e te Kooti Whenua Māori, e whakarārangi ana i ngā tika me ngā kawenga o ngā kaitiaki me ngā kaipānga.

    Me mātua hui ngā rangatira whenua ki te whakatau ko wai ngā kaitiaki tuatahi, ā, he aha ō rātou kawenga i raro i te whakatau tarati.

    Anei ētahi painga o te tarati ahu whenua:

    • he nui ake te whai wāhitanga ki te whakamahi i te whenua
    • ka taea te tohu ngā kaitiaki ki te whakahaere i te poraka
    • ka āhei ngā rangatira whenua te whai wāhi atu ki ngā hui me ngā whakatau mō te ahunga o te tarati
    • ka noho ko te tarati te wāhi e haere atu ai koe mō te poraka, ā,
    • he hinonga ture te tarati, ā, ka āhei ngā kaitiaki ki te huaki tētahi kaute pēke hei pupuri i ngā pūtea mā ngā kaipānga.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

    Tuhinga tautoko: Order Template and Checklist - Standard Ahu Whenua Trust

  • Ka whakatūria he tarati whenua tōpū mō ngā whenua ka whakamahia mō te painga o tētahi hapori, hapū, iwi rānei.

    He mea hanga ngā tarati whenua tōpū:

    • hei whiwhi i ngā whenua i tangohia i raro i ngā mahi tūmatanui, ētahi atu whenua rānei ka taea te whakamahi mō te painga o te hapori, tērā rānei
    • mō te painga o ngā hapū, iwi rānei o te rohe me ngā uri o ngā rangatira whenua taketake. 

    Nō nā tata nei, e whakamahia ana ngā tarati whenua tōpū hei tarati pupuri rawa mō ngā whakataunga kerēme Tiriti o Waitangi.

    Ko tā te tarati whenua tōpū:

    • he whakauru kia kotahi, neke atu rānei ngā poraka whenua Māori, whenua tukipū o te Māori
    • he whakauru ngā tūmomo kaipānga whānui, hei tauira, he hapori, hapū, iwi rānei nō tētahi rohe ake
    • he whakarite kei ngā kaitiaki whenua te kawenga ā-ture mō te whakahaere i te whenua
    • he whai whakatau tarati mai i te Kooti e whakarārangi ana i ngā tika me ngā kawenga o ngā kaitiaki
    • he whakarite ko ngā pūtea ka whiwhi i te tarati ka whakamahia mō ngā kaupapa hapori Māori, ā,
    • kāore e mate ki te whai tauatanga ki ngā rangatira onāianei (ahakoa ka whakahau pea te kaiwhakawā, kairēhita rānei i te tauatanga i ngā āhuatanga tino rerekē).

    Anei ētahi painga o te tarati tōpū whenua:

    • he nui atu ngā whai wāhitanga hei whakamahi i te whenua
    • ka puritia te whenua hei rawa hapori, ā, ko ngā pūtea ka puta ka whakamahia hei pānga mō te hapori
    • ka noho ko te tarati te wāhi e haere atu ai koe mō te whenua, ā,
    • he hinonga ture te tarati, ā, ka āhei ngā kaitiaki ki te huaki tētahi kaute pēke hei pupuri i ngā pūtea mā ngā kaipānga.

    Ka āhei anō tētahi tarati tōpū whenua te pupuri rawa ehara i te whenua, pērā i ngā whare, waka, pānga whenua korehere rānei.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

    Tuhinga tautoko: Order Template and Checklist - Standard Whenua Tōpū Trust

  • Ko te whenua rāhui Māori he momo tarati motuhake e wehe ana i te whenua (Māori, whenua tukipū rānei) mō ngā kaupapa hapori, pērā i te:

    • Marae (me mātua mana tētahi Tūtohinga)
    • Urupā
    • Wāhi tapu
    • Papakāinga
    • Whare kaumātua
    • He puna wai, ētahi atu kōputunga wai rānei
    • Ngā awa, ētahi atu putunga wai
    • He wāhi ahurea, hītori, whakakitekite rānei
    • Ngā wāhi huihui
    • Ngā wāhi tauranga
    • Ngā taunga ika
    • Ngā wāhi ā-rēhia
    • Ngā whenua rāhui
    • Ngā whenua rāhui uru rākau
    • Ētahi atu kaupapa tauwhāiti

    Ina hangaia, ka tautapatia he whenua rāhui Māori ki tētahi rōpū whāiti o ngā kaipānga, arā ko tētahi hapū pea, he whānau, he hapori, i ētahi wā ko te iwi o Aotearoa. Ka whakatikia e tēnei ngā mahi ka taea i runga i te whenua ki ērā i korongia, ā, ka aukatia te hokonga atu – tē taea e ngā kaitiaki te koha, te hoko atu rānei te whenua, ā, tē taea e te Karauna te tango i raro i te Public Works Act.

    Tē taea e ngā whenua rāhui Māori te here e tētahi mōkete, nama moni rānei. E ai ki te kaupapa o te whenua rāhui, ka taea pea te tono mō te tūnga ohaoha, otirā mēnā he painga mō te hapori (hei tauira, tētahi marae).

    E whakarārangi ana te Māori Reservation Regulations 1994 i tērā e tūmanakohia mō te whakahaere a ngā kaitiaki i te whenua rāhui.

    He $60 te utu mo tēnei tono.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

  • He rite te hanganga o te kaporeihana whenua Māori ki tētahi kamupene, ā, ka taea te whakatū ki runga ake i tētahi whenua Māori.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

Te tohu i ngā kaitiaki, ngā mema rānei o te komiti whakahaere
Trustees & committee members

Pānui atu ki ngā tikanga o ngā kaitiaki me ngā mema o te komiti whakahere.

Kaitiakitanga
Trusts and governance

Rapua kōrero atu anō ki ngā rauemi mo ngā tarahiti ki runga i te paetukutuku Tupu.nz.

Ngā raumei
Resources