Haerehia ki te rārangi take matua Haerehia ki te whakaterenga matua

E mahi ana te Kooti Whenua Māori me te Kooti Pīra Māori i raro i te mana o te Ture Whenua Māori 1993. Ka whiriwhiria anōtia e ngā kooti e rua ētahi atu kaupapa kia mau ai i ngā whenua Māori te āhuatanga o te taonga tuku iho me te whakaata i te hono o te Māori ki te whenua.

Ki tēnei whārangi

Te Ture Whenua Māori 1993

Kei roto i te Ture Whenua Māori 1993 (te Ture) te mana whānui, me ngā whāititanga o te Kooti Whenua Māori me te Kooti Pīra Māori. E kī ana te Ture ko te whāinga a te Kooti kia mau i te Māori ngā whenua Māori, te tiaki i ngā wāhi tapu, me te āwhina i ngā rangatira whenua ki te noho i runga, te whakawhanake me te whakamahi i ō rātou whenua mō te painga o ngā rangatira whenua katoa, ō rātou whānau, me ō rātou hapū.

I pāhitia Te Menemana ki Te Ture Whenua Māori (Succession, Dispute Resolution, and Related Matters) i te 24 o Hūrae 2020, ā, i whiwhi whakaaetanga Roera i te 6 o Ākuhata 2020 I mana te ture hou i te Rā o Waitangi, te 6 o Pepuere 2021, ā, koinei te huringa nui rawa ki Te Ture Whenua Māori mai i te tau 1993.

Ngā whakatikatanga o te tau 2020 ki te Ture

Mā ēnei tautoko ka pai ake te tautoko i ngā rangatira whenua Māori kia hono atu, me te whakatau tikanga, mō ō rātou whenua. I whakaurua mai e te ture menemana ngā kaupapa maha hou, tae atu ki ēnei:

  • Kei reira ngā tono tuku iho e pā ana ki ngā tamariki uri ā-toto e whiwhi ana i ngā pānga whenua ōrite kāore e whakahēngia i muri i te pānuitanga ki tā mātou Pānui ā-Motu.

    Ka taea ēnei tono te whakatau e tētahi kairēhita kooti kaua i tētahi kaiwhakawā, arā, kāore koe e mate ki te whai haere ki tētahi nohoanga ōkawa.

    Tikina ake te mātārere nei

  • He tono tarahiti ēnei e whakaratoa ai ngā mōhiohio hāngai katoa, i whakahaerehia ngā hui, ā, i tika te pānui, i whakaae ngā tāngata katoa kei roto, ka mutu kāore he whakahēnga ki te tono i muri i te pānuitanga i roto i te Pānui ā-Motu.

    Ka taea ēnei tono te whakatau e tētahi kairēhita kooti kaua i tētahi kaiwhakawā, arā, kāore koe e mate ki te whai haere ki tētahi nohoanga ōkawa.

    Tikina ake te mātārere nei

  • Ka taea e ngā rōpū ināianei te uru atu, tautoko me te whai wāhi atu ki tētahi ratonga koreutu, tūao, ā-tikanga hei whakatau wenewene e pā ana ki ngā whenua Māori i waho o te kooti. Kei roto i te hātepe takawaenga ko tētahi wānanga tūmataiti me te matatapu mā te katoa kei roto i te take hei kōrerorero i ngā take me te whiriwhiri rongoā.

    Tikina ake te mātārere neiTirohia te mātārere nei

  • Ka uru mai ki te tuku iho ki ngā whāngai ko ngā tikanga a te hapū, te iwi rānei nō reira te whenua, hei whakarite ka noho tonu ngā pānga o te whenua ki roto i te whānau toto.

    Ki te kore e taea tērā, ā, kāore he hononga whakapapa i waenga i te whāngai me te whenua, ka tukuna pea e mātou he tika ki te whiwhi moni, takuhe rānei mai i te whenua mō tōna ora, te tika ki te noho hoki/rānei ki te kāinga o te whānau i runga i te whenua.

    Tikina ake te mātārere nei

  • Ka mate ana he rangatira whenua, ka mahue mai tana hoa (mārena, hononga ā-ture, hononga ā-whare rānei), ka āhei ana tamariki te whiwhi tonu i ana pānga whenua Māori, ā, kāore e mate ki te tatari kia mate atu te pouaru. Arā, ka whai wāhi tonu atu ngā tamariki hei rangatira whenua, me te whakauru atu, me te pōti ki ngā whakatau mō te whenua.

    Waihoki, ka āhei tonu te pouaru ki te whiwhi moni mai i te whenua, te noho hoki/rānei ki te kāinga o te whānau i runga i te whenua. Ka pā ēnei tika mō te roanga atu o ōna rā, engari ia mēnā ka mārena anō ia, ka whai hononga ā-ture, ka whai hononga ā-whare, te tukuna rānei e ia ana tika. I konei, ka āhei atu ngā tamariki, ngā uri rānei ki ngā moni whiwhi me tika nōhanga.

    Tikina ake te mātārere nei

  • He māmā ake ināianei mō ngā rangatira whenua te whakatū kaporeihana Māori, ā, kua whakahoutia te āhei ki te tango i tētahi mema o tētahi komiti whakahaere o te kaporeihana. Kei reira anō tētahi whakaritenga hou mō ngā kaporeihana Māori ki te hopu i ngā taipitopito o ngā moni hua ka utua ki ngā kaipupurihea.

    Tikina ake te mātārere nei

  • Ka taea e mātou ināianei te tuku tētahi whakatau noho ki tētahi kaipānga o tētahi tarahiti whānau. Ko te tikanga ka nui atu ngā tāngata ka āwhinahia e whakapapa ana ki te whenua ki te noho me te hanga whare i runga i te whenua.

    Tikiake i te puka tono

  • He māmā ake ināianei te whai pūtea mō ngā whanaketanga papakāinga, hei tautoko i te Māori kia whiwhi kāinga, ā, kia hoki ngā whānau ki ō rātou whenua. Ka taea te tuku kia noho i runga i te whenua mō ngā kaupapa mātauranga, hauora rānei, ngā whare papakāinga rānei ināianei mō ngā tau neke atu i te 14 tau.

    Tikiake i te puka tono

  • Ka taea e mātou te whakatau tikanga ināianei mō te whenua Māori i raro i te Family Protection Act 1955, Law Reform (Testamentary Promises) Act 1949, Government Roading Powers Act 1989, Local Government Act 1974 me te Property Law Act 2007. Kua māmā ake ināianei te aromatawai i ngā pānga ā-tikanga me pēhea te whakarite i ngā pānga whenua Māori.

Ā mātou tikanga, ngā tuhinga whakahaere me ētahi atu Ture

Kei raro ā mātou tikanga i ngā ritenga me ngā tikanga ā-ture, tae atu ki Ngā Tikanga Kooti Whenua Māori 2011. Ka tukuna ngā tuhinga whakahaere e te Kooti hei ārahi i ngā tohunga ture i roto i te hātepe ka whāia e rātou.

Ā mātou ritenga

Kei Ngā Tikanga Kooti Whenua Māori 2011 e rārangi ana he pēhea tā mātou whakahaere, tae atu ki tā mātou whiwhi, arotake, whakamōhio, tukatuka, me te whakatau tono. Mā te whai i ēnei tikanga, ka whakarite mātou kei te tika ngā kōrero o te kooti me te tuku mōhiohio ki ngā kaiwhakawā me ngā kairēhita e hiahia ana rātou hei whakatau tikanga i runga i te mōhio.

Kei reira anō ētahi atu tikanga me ngā waeture e mahi nei mātou i raro, tae atu ki:

  • Ngā waeture e whakarārangi ana i ā mātou utu tono.

  • Ngā waeture e whakarārangi ana i ngā tikanga me pēhea te āwhina a tētahi hui o ngā rangatira whenua o ngā whenua Māori, me pēhea te mau o ngā kōrero, ā, me pēhea te pūrongo i ngā putanga. Ka hāngai anake ēnei waeture ki ngā poraka whenua Māori kāore ōna kaitiaki onāianei, kāore rānei i te mana i roto i tētahi Kaporeihana Māori.

  • Ko ngā waeture e whakatakoto ana i ngā ture e mātua whakahaere ai ngā Kaporeihana Māori onāianei katoa.

  • Ko ngā waeture e whakatakoto ana i ngā ture e mātua whakahaere ai Ngā Whenua Rāhui Māori katoa.

  • Ko ngā waeture e whakatakoto ana he aha ngā mōhiohio me whai koe hei tuku i te taha o tētahi tono mō tētahi whakatau noho i raro i tā mātou Ture.

Ētahi atu Ture

Ka whakawā mātou i ngā tono e pā ana ki ngā whenua herekore Māori i raro i ngā Ture, ōna wāhanga rānei, tae atu ki:

Property Law Act 2007Family Protection Act 1955Government Roading Powers Act 1989Law Reform (Testamentary Promises) Act 1949Local Government Act 1974.

Kei reira ētahi atu tūmomo Ture kei raro nei mātou, tae atu ki te:

  • He mana tō tēnei Ture ki te whakatau nā wai ngā taonga tūturu ka kitea i Aotearoa, i roto rānei i ngā wai ā-rohe o Aotearoa.

  • Ka whakamana tēnei Ture i te Kooti ki te whakatau i ngā āheinga ki ngā pānga o Ngā Moutere Tītī.

  • He mana whāiti tō tēnei Ture ka riro i te Kooti e pā ana ki te Wi Pere Trust.

  • Ka whakamana tēnei Ture i te Kaiwhakawā o te Kooti Whenua Māori ki te whakawā i ngā tono me te tuku tūtohutanga mō te whakatū i tētahi Taiapure.

  • He mana tō tēnei Ture ki te tuku me te whakarite whakatau nama i runga i ngā whenua Māori hei utu i ngā reiti kei te tārewa tonu.

  • Ka whakamana tēnei Ture i te Kaiwhakawā o te Kooti Whenua Māori ki te tuku tohutohu, te whakatau rānei i ngā wenewene e pā ana ki ngā āheitanga.

  • Ka whakamana tēnei Ture i te Kaiwhakawā o te Kooti Whenua Māori ki te tuku tohutohu mō ngā wenewene e pā ana ki ngā āheitanga.

Ngā kupu ture
Legal terms

Pānui mai ki ngā kupu ture ki waenga i te Kooti Whenua Māori.

Te Ture Whenua Māori Act 1993

Kei raro te Ture Whenua Māori 1993, Ngā Ture me Ngā Waeture o te Kooti Whenua Māori i te mana ā-ture o Te Puni Kōkiri mā te Minita Whanaketanga Māori. Ko te tikanga o tērā mā Te Puni Kokiri e mātua whakarite ka whakatutukihia e te Kooti Whenua Māori te koronga me ngā kawenga o te Ture.

Māori Land Court Rules 2011

Pānui mai ki ngā tikanga ā ture o te Kooti Whenua Māori.