Haerehia ki te rārangi take matua Haerehia ki te whakaterenga matua

He maha ngā kupu ture ka whakamahia i roto i Te Kooti Whenua Māori hei whakamārama i te puritanga whenua o te whenua. He mea hanga ēnei kupu i roto i te horopaki ture, ā, kāore pea i te whakaata i te hiranga ahurea, te hononga rānei i waenga i te Māori me te whenua.

Ki tēnei whārangi

Ngā kupu e whakamahia ana mō te whenua Māori

E whakarato ana Te Ture Whenua Māori i ngā whakamāramatanga ā-ture mō ngā momo puritanga whenua Māori. E rua ngā momo whenua Māori e kīia ana ko – te whenua Māori korehere me te whenua Māori tuku iho. E kōrero anō te Ture mō ngā whenua tukipū nō te Māori.

  • Kua puta te whenua Māori korehere i te Kooti Whenua Māori (ko te Kooti Whakawā Whenua Māori i mua) kia wehea ki ngā poraka ka whakawhiti ki ngā taitara korehere. Nā te kāwanatanga tauiwi i whakawhiti i ngā whenua ki ngā taitara hei whakakore i ngā mana kaitiaki tōpū tuku iho.

    Me kī he nui ngā rangatira o ngā poroka whenua Māori korehere he mea whakatau i runga i te whakapapa ki taua whenua. E ai ki te ture, ka kīia tēnei ko te ‘preferred class of alienee’.

    Ko te whenua Māori korehere te tino momo whenua o te whenua Māori e kitea whānuitia ana. I tēnei rā, he tata ki te 1.47 miriona heketea o te whenua korehere, he tata ki te ono ōrau tērā o te whenua i Aotearoa.

  • I mua i te taenga mai o tauiwi, he whenua Māori tuku iho ngā whenua katoa i Aotearoa. Kua roa te Māori e whai ana i te whenua Māori tuku iho mai rā anō i te whakaurunga mai o te punaha puritanga whenua i Aotearoa, ā, kāore anō kia wehea hei poraka, kia whakawhitia ki ngā taitara korehere. E puritia ana ēnei whenua e ai ki ngā tikanga Māori, kāore he 'kaipupuri whenua' o te whenua Māori tuku iho pērā i te whenua Māori korehere. Engari, ko ngā hapū, iwi me ngā whānau e whakapapa ana ki ēnei whenua, ā, e hia whakatipuranga e whakamahia ana e rātau.

    Mēnā kei te tatari koe kia whakawhitia te whenua Māori tuku iho ki te whenua korehere, ka taea e koe te tono ki te Kooti i raro i te wāhanga 132 o Te Ture Whenua Māori.

    He tino iti noa ngā poraka whenua tuku iho kei te toe tonu i Aotearoa, ā, he iti iho i te 700 heketea te nui.

  • Ko ngā whenua tukipū o te Māori kei raro i te mana tūmataiti o te tangata takitahi, takitini rānei. E ai ki ngā āhuatanga o ngā kaipupuri whenua, ka taea pea te whakatau e te Kooti i raro i Te Ture Whenua Māori 1993.

Ngā kupu ture ka whakamahia hei whakamārama i ngā kaipupuri whenua

Kia mau ai te puritanga whenua Māori, i whakaurua mai e Te Ture Whenua Māori 1993 (tō mātou Ture) tētahi kupu ture mō te hunga, i runga i tō rātou whakapapa me te hononga ake ki te whenua, ka uru hei kaipupuri whenua o te whenua Māori korehere. Kei waenganui pū ēnei tāngata o ngā whakatau ka tukuna e mātou mō te whenua Māori.

Ko ngā kupu ko te ‘preferred class of alienee’ (te hunga e pai ana ki te whiwhi whenua (PCA)). He kupu ture tēnei, ā, kāore i te whakamārama i te hononga o te Māori ki te whenua.

Kei roto i te PCA ko:

  • ngā tamariki katoa a tētahi kaipupuri whenua, āna uri rānei
  • ngā whanaunga o tētahi kaipupuri whenua e hono ana ki te whenua i raro i ngā tikanga Māori
  • ētahi atu kaipupuri whenua whai pānga nō te hapū e hono ana ki te whenua
  • ngā taratī o te hunga i runga ake
  • ngā uri o tētahi kaipupuri whenua o mua, nō tētahi hapū rānei e hono ana ki te whenua
  • tētahi tangata i whāngaia i raro i ngā whakaritenga o te Adoption Act 1955
  • he tangata i whāngaitia i raro i ngā tikanga Māori ka mutu kua whakamanatia ia hei whāngai e te kooti.

Mēnā kei roto ngā pānga whenua Māori i roto i tētahi kaporeihana whenua, ka tae atu te hunga e pai ana ki te whiwhi ki te kaporeihana whenua tonu.

E whakarato ana tā mātou Ture i ngā whakamaru hei whakarite ka taea anake te whakawhiti te whenua Māori e te whakatau kooti whai muri i tētahi tono whiwhi, koha, hoko rānei ki te PCA. Ka taea anake te whakawhiti i ngā pānga kaipupuri whenua ki waho o te PCA mēnā ka whakahē ngā mema o te PCA ki te tono mō aua pānga. Mēnā ka puritia te whenua i roto i tētahi kaporeihana whenua Māori, ā, ka whakanau tētahi mema o te PCA i tētahi tono ki te hoko, te whakawhiti rānei i ngā hea kaporeihana whenua, ka āhei te kaporeihana whenua ki te hoko mai i aua hea whenua.

Kei reira aua whakamaru kia mau tonu te hononga toto i waenga i ngā kaipupuri whenua Māori ki te whenua i roto i ngā whakatipuranga.

Ngā kupu ture ka whakamahia i roto i te tauatanga

  • He tuhinga ture te wira e whakamārama ana ki te tangata me pēhea te whakahaere me te tohatoha i ana rawa i muri i tōna matenga.

  • Ka whakaū te Kooti Teitei i te mana whakahaere rawa whaiaro ture ki tētahi tangata hei whakahaere i ngā rawa a te tangata i mate. Ka taea hoki tēnei mana whakahaere te whakaū ahakoa kāore he wira.

  • Ka whakaūngia e te Kooti Teitei ngā kōrero o te wira me te tohu tāngata hei whakahaere.

  • He kape tuhinga tētahi kape whakaahua (hei tauira, he uruwhenua, tiwhikete mate rānei) kua pania e tētahi tangata whai mana ki te tango whakapuakanga ā-ture me te whakaū he kape tūturu te kape o te tuhinga taketake. Tērā pea ko taua tangata he rōia, he rōia whai tohu Mihingare, Kaiwhakawā Tūmatanui, āpiha kooti, kairēhita kooti, he Āpiha Pirihimana o Aotearoa o tētahi tūranga tauwhāiti.

Ngā kupu ture ka whakamahia i roto i te puritanga whenua

  • Koinei te whakamāramatanga ture o tētahi wāhanga whenua me ngā taunakitanga o ngā kaipupuri whenua o taua whenua.

  • He wāhanga whenua Māori korehere.

  • Ko ngā wehewehenga ērā o te poraka whenua. Ka whai pānga tētahi kaipupuri whenua i roto i taua whenua.

  • Ko ngā wehewehenga hea tēnei o te kaporeihana whenua. Ka whai te kaipupurihea i ētahi hea i roto i tētahi kaporeihana whenua.

  • Ko ngā tāngata ērā ka whiwhi painga mai i ngā whanaketanga o tētahi tarahiti, poraka whenua rānei.

  • Ina neke tētahi huringa ā-ture o te mana kaipupuri whenua mai i tētahi tangata ki tētahi.

  • Ina tukuna tētahi kaipupuri whenua ētahi mōtika ake mō te whenua ki tētahi atu tangata.

Ngā momo mana puritanga whenua

  • Ko te mana puritanga tūturu ko ngā pānga, hea rānei nō te tangata. Kāore ngā pānga tūturu i raro i ētahi atu whakatiki, whakatau rānei (kāore i rō tarahiti, ehara i te pānga mōrehu, pānga tūroa tonu rānei).

  • Te hunga whai puritanga ngātahi ki te whenua. Kāore i te ōrite te wehe i te tāngata – he whai puritanga ngātahi rātou. Ki te mate he kaipupuri whenua, ka taua tonu atu ērā atu tāngata ki ngā pānga i pupuritia ngātahitia me te tangata i mate.

  • Ka āhei te Kooti ki te tuku i tētahi pānga tūroa tonu, i te nuinga o te wā ki te pouaru, hoa rangatira rānei, a te tangata i mate, e āhei ai ia ki te whiwhi moni whiwhi mai i ngā paihere rawa whaiaro. Kāore te kainoho roa e whiwhi i te pānga tūroa ētahi atu wāhanga o ngā paihere rawa whaiaro. He whāiti anake ki ngā moni whiwhi (hei tauira, ngā reti, huamoni rānei), kaua ngā haupū rawa (hei tauira, ngā moni whakapau, ngā kapeneheihana rānei mō te whenua). Ina mate te kainoho roa, ka moe hoa anō rānei, ka mutu ona pānga tūroa tonu, ā, ka taka ngā paihere rawa whaiaro ki ngā uri ake a te tangata i ahu mai ai ngā pānga (i te nuinga o te wā ko ngā tamariki).

  • Ko ngā pānga ki ngā paihere rawa whaiaro ka tino whai mana anake ina mutu ngā pānga tūroa tonu (ka kīia i te nuinga o te wā ko ngā pānga ka tūmanakohia). Hei tauira, ka hoatu te Kooti he pānga tūroa tonu ki te pouaru o tētahi tangata i mate he pānga ōna ki te whenua Māori. Ka whakarārangitia ngā tamariki, ētahi atu tāngata rānei e āhei ana ko te hunga whai pānga toenga.

Ā mātou ture
Our rules and legislation

Pānui mai ki ngā ture me ngā ritenga o Te Kooti Whenua Māori. 

Māori Land Court glossary

Pānui mai ki ngā rārangi kupu o Te Kooti Whenua Māori.

Te Ture Whenua Māori Act 1993

Pānui i Te Ture Whenua Māori.