Ko te noho, te whakatū whare rānei ki runga whenua Māori tētahi o ngā tino whakamahinga, ā, he tūhono i te whānau ki ō rātou whenua. He hātepe roa pea tēnei, engari he nui ngā painga. E toru ngā āhuatanga matua me whakaaroaro e koe mēnā kei te hiahia koutou ko tō whānau ki te noho, te whakatū whare rānei i runga i ō whenua.

Te whakawhiti i ō hea

I mua i te whakarite ki te hanga whare, me mātua whakarite he rangatira whenua/kaipānga nō tētahi tarahiti whānau o te whenua. Me rapu e koe e hia te nui o ō pānga (e mōhiotia anō ko ngā hea) ā-whenua i roto i te poraka.

Ka taea e koe te tatou tēnei mā te wehe i ō pānga (hea) mā te tapeke o ngā pānga (hea) i roto i te poraka whenua ka whakarea ake mā te nui o te wāhi. Hei tauira:

Horahanga tapeke ā-heketea o te poraka whakawehea Pānga (hea) tapeke o te poraka whakareatia Ngā pānga (hea) o ngā Rangatira Whenua kei te poraka whakareatia Te nui o ngā mita pūrua (m²) i tētahi heketea ko te hua Te horahanga ā-mita pūrua (m²)
8.2016ha whakawehea 55 whakareatia 0.0095 whakareatia  10,000m² ko te hua 14.1664m²

Kia mōhio: Me whakamahia pea koe i te pātene panuku kei te tūtohi i runga ake kia kite ai i te katoa o te tātai.

Ka kitea e koe te "Horahanga tapeke ā-heketea o te poraka", "Pānga (hea) tapeke o te poraka", me Ngā pānga (hea) o ngā Rangatira Whenua kei te poraka" i Pātaka Whenua. Mō te "Te nui o ngā mita pūrua (m²) i tētahi heketea", me whakamahi i a Kūkara.

Ko te nama i mua o tētahi tau ā-ira, i tēnei tauira, ko ngā hea o ngā rangatira whenua o te 0.0095 he 14.1664m². Arā, 14m² nō te rangatira whenua, nō reira kāore i te nui ana hea hei whakatū whare. Arā atu anō ētahi atu ara hei whakarahi ake i ō hea - mēnā e pērā ana koe, me whakapā mai.

Tata ki te 1500m² te whenua e hiahiatia ana mō te whakatū i tētahi whare kotahi. Engari, he rerekē tēnei mai i te 1500m² - 3000m² e ai ki te kaunihera e whakahaere ana i ō whenua.

Hei whakaū i te whakaritenga iti rawa mō tō poraka, me whakapā atu ki te kaunihera e hāngai ana ki tō poraka.

He wāhanga pea tō te kōti ki te takawaenga i ngā rangatira whenua, e whakarite ana kāore e nōhia, whakamahia rānei e te rangatira whenua nui rawa i te whenua wāriu nui rawa, ā, ka rarua ko ngā rangatira whenua he iti iho ō rātou pānga. Waihoki, ka whakarite mātou kāore e nui rawa ngā hiahia o ngā rangatira whenua he iti iho ō rātou pānga.

Te whakaae a ētahi atu kaipupuri whenua

I te nuinga o te wā, he nui atu i te tangata kotahi ngā kaipupuri whenua Māori, nō konei te kōrero ‘te whenua he maha ōna kaipupuri whenua’. Me mahi tahi koe me ētahi atu kaipupuri whenua kia tautoko mai rātou me te whakaae ki te whakamahi, te noho, te whakawhanake hoki/rānei i tō whenua. Ahakoa he roa pea te wā, te mahi, te manawaroa mō tēnei, he mea nui kia tautoko mai ētahi atu kaipupuri whenua i mua i te tuku i tētahi tono. Ka whai whakaaro te kaiwhakawā i ngā wā katoa ki te oranga o te whenua me ētahi atu kaipupuri whenua ina tuku whakatau ana.

Mēnā ka tono koe kia noho i tō whenua, me kōrerorero koe mō ngā whakaritenga ki te nuinga o ētahi atu kaipupuri whenua ka taea e koe. Mo ēnei kōrerorero, me whai koe i tētahi mahere ā-tuhi e whakaatu ana i te wāhi e hiahia ana koe ki te noho, te whakatū whare rānei, tētahi tātaitanga o te nui o te whenua ka hiahia koe, me ngā kōrero mō te painga ki ētahi atu kaipupuri whenua o tō noho, whakatū whare rānei.

Ka uaua pea te whakapā atu ki ētahi atu kaipupuri whenua, engari me tino ngana koe ki te rapu me te whakapā atu ki a rātou ki te kōrero mō ō whakaritenga.

Te whakaae a ngā taratī, te kaporeihana Māori rānei

Me kī ka whakahaerehia te whenua Māori e tētahi tarahiti, kaporeihana whenua rānei mā ngā kaipupuri whenua, kaipupurihea rānei. I tēnei āhuatanga, ka taea e koe te kōrero tika atu ki ngā taratī mō te noho, te whakatū whare rānei ki te whenua, ā, ka taea e rātou te whakaae ki ō whakaritenga me te kore whakauru o te kooti, mēnā ka whakaaetia e te tarahiti.

Pērā anō me ētahi kaipupuri whenua, me whakarato e koe tētahi mahere ā-tuhi ki te tarahiti, te kaporeihana whenua rānei e whakaatu ana i te wāhi e hiahia ana koe ki te noho, te hanga whare rānei, tētahi tatau o te nui o te whenua ka hiahia koe, me ngā kōrero mō te painga ki ētahi atu kaipupuri whenua o tō noho, hanga whare rānei.

Te tono ki te noho i tō whenua

  • He kirimana te raihana i waenga i a koe me ētahi atu kaipupuri whenua (ō rātou māngai rānei, pērā i ngā taratī) e whakaae ana ki ētahi mahi i runga i tētahi wāhanga, te katoa rānei o tō whenua.

    Mā te raihana ki te noho ka āhei koe ki te whakatū whare, te noho rānei ki te whenua. Engari, ko te taitara kaipupuri whenua ka noho tonu ki te tarahiti, te rōpū whakahaere rānei, ā, kāore e taea te raihana te tuku mā te tauatanga.

    He raihana ki te noho:

    • ka whakaaetia kia noho ki tētahi wāhi tauwhāiti ki te whenua
    • ka whakatau i tētahi wā whāiti mō te raihana
    • ka whakatakoto pea i ngā tika whakawhititanga me te paremata mō te whakapai ake, ā,
    • ka taea hoki te utu rēti me te reiti

    E ai ki ngā ture o te raihana, ka taea e tētahi kairēhita te tiro ō tuhinga, ka mate pea koe ki te whai whakaaetanga rānei i te kooti.

    Me mātua whakamōhio mai ki a mātou mēnā:

    • he 21 tau, neke atu rānei te wā, tae atu ki ngā ture whakahou anō
    • ko te wā mō he neke atu i te 52 tau, mēnā rānei he rite tētahi ture whakahou anō 1, neke atu rānei ki tua atu i te 52 tau (he raihana wā roa), tērā rānei
    • ka whiwhi tētahi he raihana ōna ki te whakawhiti, whakarerekē, wehe, whakahoki rānei i tētahi raihana he neke atu i te 21 tau te wā.

    Hei tono mō tētahi raihana i raro i te 52 tau me tuku e koe kia rua ngā kape o ngā tuhinga raihana. Ka whakahoutia e te kairēhita ā mātou pūkete me te whakahoki i tētahi kape ki a koe me tā mātou taunaki atu. Kāore e hiahiatia he nohoanga.

    Hei tono mō tētahi whakawhiti, whakarerekē, wehe, whakahoki i tētahi raihana onāianei, me tuku mai e koe kia rua ngā kape o te whakawhiti, whakarerekē, wehe, whakahoki rānei. Ka whakahoutia e te kairēhita ā mātou pūkete me te whakahoki i tētahi kape ki a koe me tā mātou taunaki atu. Kāore e hiahiatia he nohoanga.

    Hei tono mō tētahi raihana neke atu i te 52 tau (he raihana wā roa), me whakaoti e koe tētahi Puka Whānui o te Tono, ka whakauru i ngā taunakitanga kua whakaaetia e ngā rangatira whenua neke atu i te 50% i te iti rawa o te whenua, 50% rānei o ngā hea (mēnā kua whakamanatia te whenua ki roto i tētahi kaporeihana whenua) te rīhi wā roa.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

    Mēnā ka takahia e koe, tētahi atu rānei ngā ture o tētahi raihana, ka taea e tētahi kaiwhakawā te whakawā. I ēnei āhuatanga, e marohi ana mātou kia rapu tohutohu ture motuhake koe hei matapaki i ngā otinga ka taea.

  • He whakaaetanga ngā rīhi i waenga i ngā kaipupuri whenua (ō rātou māngai rānei pērā i ngā taratī), me tētahi atu, ētahi atu rānei, e tuku ana i ō rātou whenua kia whakamahia mō tētahi kaupapa, wā, utunga rēti rānei.

    Ko ngā here o tētahi rīhi, tae atu ki ngā whakatikitanga mō te whakamahi i te whenua, te utu o te rēti rānei, ka whakatauhia e ngā kaipupuri whenua me te hunga kei te rīhi. Kāore te Kooti i roto i ēnei take.

    Ina wehea te whenua, ka tukuna he rīhi ki te kaipupuri o te kāinga. Ka taea te mōkete te taitara rīhi mō tētahi wā whāiti me te whakauru i ētahi here tauwhāiti.

    Me mātua whakamōhio mai ki a mātou mēnā:

    • he 21 tau, neke atu rānei te wā, tae atu ki ngā ture whakahou anō
    • ko te wā mō te roa neke atu i te 52 tau, mēnā rānei he rite tētahi ture whakahou anō kotahi, neke atu rānei ki tua atu i te 52 tau (he rīhi wā roa), tērā rānei
    • ka whiwhi tētahi he rīhi ōna ki te whakawhiti, whakarerekē, wehe, whakahoki rānei i tētahi rīhi he neke atu i te 21 tau te wā.

    Mā te wā o te rīhi e whakatau mēnā ka taea ō tuhinga te whakarite e tētahi kairēhita, mēnā rānei me whai i te whakaae a te kooti rānei.

    Hei tono mō tētahi rīhi i raro i te 52 tau me tuku e koe kia rua ngā kape o ngā tuhinga rīhi. Ka whakahoutia e te kairēhita ā mātou pūkete me te whakahoki i tētahi kape ki a koe me tā mātou taunaki atu. Kāore e hiahiatia he nohoanga.

    Hei tono mō tētahi whakawhiti, whakarerekē, wehe, whakahoki i tētahi rīhi onāianei, me tuku mai e koe kia rua ngā kape o te whakawhiti, whakarerekē, wehe, whakahoki rānei. Ka whakahoutia e te kairēhita ā mātou pūkete me te whakahoki i tētahi kape ki a koe me tā mātou taunaki atu. Kāore e hiahiatia he nohoanga.

    Hei tono mō tētahi rīhi neke atu i te 52 tau (he rīhi wā roa), me whakaoti e koe tētahi Puka Whānui o te Tono, ka whakauru i ngā taunakitanga kua whakaaetia e ngā rangatira whenua neke atu i te 50% i te iti rawa o te whenua, 50% rānei o ngā hea (mēnā kua whakamanatia te whenua ki roto i tētahi kaporeihana whenua) te rīhi wā roa. Me mātua whakaae te kaiwhakawā ki tētahi rīhi wā-roa i tētahi nohoanga, ā, ka whakahaerehia i tētahi wāhi tūtata rawa ki te whenua.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

    Mēnā ka takahia e koe, tētahi atu rānei ngā ture o tētahi rīhi, ka taea e tētahi kaiwhakawā te whakawā. I ēnei āhuatanga, e marohi ana mātou kia rapu tohutohu ture motuhake koe hei matapaki i ngā otinga ka taea.

  • Mā ngā ōta noho ka taea e koe te noho motuhake, te hanga whare rānei ki tētahi wāhi o te whenua Māori. Me mātua whai pānga koe ki te whenua, he kaipānga rānei nō tētahi tarahiti whānau kei roto i te whenua.

    Ka noho tonu te taitara o te whenua ki ngā kaipupuri whenua, engari ka taea te tuku te ōta noho mā te tauatanga.

    Hei tono mō tētahi ōta noho, me mātua:

    • whakarite koe he ōrite ō hea ki te nui o te wāhi e hiahia ana koe ki te noho, te hanga whare rānei
    • whai i tētahi mahere ā-tuhi e whakaatu ana ki hea tō wāhi noho, e pā ana ki te nuinga atu o te poraka me ngā whakaritenga kuhunga motuhake
    • whakarite i karanga hui koe mā ngā kaipupuri whenua, ā, kei tautokohia koe
    • whai i ngā taunakitanga mō te hunga i tuhi atu koe mō tō kaupapa
    • whai whakaaetanga mai i ngā kaipupuri whenua e whakaatu ana i tā rātou tautoko, me te
    • whai i te whakaaetanga a ngā taratī, ngā kaporeihana whenua rānei e whakahaere ana i te whenua
    • whai tohutohu ā-tuhi tuatahi mai i te kaunihera e kī ana kei te whakaaetia he whare ki taua wāhi.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

Pūtea me ngā mōkete

Ka taea te whenua Māori te whakamahi hei whai pūtea, mōkete rānei pērā anō i tētahi atu pānga i roto te whenua.

Ka taea tētahi mōkete, pūtea tārewa rānei e te:

  • kaipupuri whenua kotahi o tētahi poraka whenua Māori
  • ngā rangatira whenua katoa o tētahi poraka whenua Māori e mahi tahi ana
  • ngā taratī o tētahi poraka whenua Māori kua whakamanatia ki te whai pūtea ko te poraka hei punga, tērā rānei
  • tētahi kaporeihana whenua Māori e pupuri ana i te whenua Māori.

Mēnā kei te whakaaroaro koe ki ngā whakaritenga pūtea, mōkete rānei, me whakaaroaro e koe:

Te wāriu o te whenua – E hia te wāriu o te whenua i roto i te mākete?

Tō kaha ki te whakaea i tētahi pūtea taurewa – Ka taea e koe ngā utunga (me ngā huamoni)?

Te tono i tētahi mōkete, pūtea taurewa mō te whenua Māori

Tē taea e te Kooti Whenua Māori te whakaawe tētahi pēke, umanga pūtea taurewa ina tukuna he whakatau mō te tuku mōkete, pūtea taurewa ki ngā kaipupuri whenua.

Mō te tono mōkete, pūtea taurewa rānei, ka tonoa koe ki te tuku mōhiohio pūtea me te moni whiwhi, ā, ka arotakehia ēnei e te pēke hei whiriwhiri i tō kaha ki te utu i te pūtea taurewa.

Me auau te utu haere i ngā whakaaetanga pūtea taurewa, mōkete rānei utu i te nama. Ina ea katoa i a koe te rahinga o te moni tārewa me ngā huamoni, ka katia e te pēke, e te whakanōhanga taurewa te pūtea taurewa, mōkete rānei.

  • Hei whakarite kei te hou tonu ā mātou pūkete, me tuku tono koe ki te Kooti ki te tono kia tuhia e te kairēhita ngā mōkete.

    Me tuku mai e koe ngā mōhiohio mōkete, tae atu ki ētahi kape e rua o te whakawhiti, taurangitanga, katinga, wetenga rānei. Mēnā i whakamahia e koe tētahi puka Te Mana me Ngā Tohutohu hei Whakahaere (A&I) ki te whai mōkete, ka āhei koe ki te tuku kē i tēnei kaua te whakaaetanga mōkete.

    Ina whiwhi mātou i ēnei tuhinga, ka whakahoutia e te kairēhita ā mātou pūkete me te whakahoki i tētahi kape ki a koe me tā mātou taunaki atu. Kāore e hiahiatia he nohoanga.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

KIA MATAARA: He nui te mōrea ki te whakamahi i ngā pānga whenua takitahi o ngā whenua Māori he nui ōna kaipupuri whenua hei punga mō tētahi pūtea taurewa. Ka taea e ngā pēke me ngā umanga pūtea taurewa te hoko ō whenua ki te utu mākete mēnā ka hapa ō utunga, ā, he ngaronga kino tēnei mō tō whānau. Kāore he mana o te Kooti Whenua Māori ki te aukati i tēnei. Heoi, e kore e taea e koe te whakamahi tētahi poraka whenua Māori hei punga me te kore whakaae, tautoko hoki/rānei a ētahi atu kaipupuri whenua katoa.

Ina tono ana i tētahi pūtea taurewa, mōkete rānei hei whakamahi, whakawhanake hoki/rānei i te whenua Māori, ka tonoa koe ki te whakarato mōhiohio mō ō rawa. Kei roto pea i tēnei ko te whenua e whakamahia ana, e whakawhanaketia ana e koe, ā, ka taea te whakamahi hei ‘taituarā’, punga rānei mō ngā pūtea i whakaaetia.

Mēnā kei te whai whakaaro koe ki tēnei kōwhiringa, me mātua kōrero atu ki te kaituku pūtea he nui ngā kaipupuri whenua, i te mea kāore e tino whakaae ngā kaituku pūtea ki ngā pānga takitahi hei punga i roto i ngā whenua Māori he nui ōna kaipupuri whenua.

Me rapu tohutohu ture i mua i te whai whakaaro ki te whakamahi i te whenua Māori hei punga mō te pūtea. Ka taea e Ngā Pou Whakawhirinaki o Aotearoa o tō rohe koe te āwhina ki te whakahaere i ō pūtea mēnā kei te raruraru ā-pūtea koe.

Papakāinga

Pānui atu i te papakāinga ki runga i te paetukutuku o Tupu.nz.

Community Law

Whakapā atu ki ngā tari o te Ture ā Hāpori mo te kupu tohutohu kore utu.

Tukuna he tono
Apply to the Court

Tuku tuihono ki Pātaka Whenua.