Ka taea te hoko ngātahi te whenua Māori, te wehewehe rānei i waenga i ōna kaipupuri whenua mā ngā tikanga maha hei whakahaere, whakawhanake, whakamahi rānei. E kīia ana tēnei ko ‘taitara whakapai ake‘.

I mua i te tono kia huria, kia wehea rānei ō whenua, me mātua whai i te tautoko me te whakaae a ērā atu kaipupuri whenua me ngā kaipupurihea, taratī rānei. Me kōrero anō koe ki ētahi atu kaipupuri whenua, kaipupurihea, me ngā taratī mō ō whakaritenga. Me mātua uru ki tō tono ko ngā whakaaturanga kua oti i a koe ērā kōrero ka mutu i whakaaroarohia e koe te pānga o ō huringa e marohitia ana ki ētahi atu kaipupurihea.

Ngā wāwāhanga

Ko te wāwāhanga te wāhanga o te whenua i waenga i ōna kaipupuri whenua hei hanga taitara hou, poraka hou rānei. Ka huria e tēnei te rahi, te āhua, me te whai hea rānei i roto i te whenua kua wāwāhia. Mō te wāwāhanga:

  • Me whai whakaaetanga ngā kaipupuri whenua, e kitea rānei te nui o te tautoko kei te wāriu o te whenua me ngā hea (i mua i te wāwāhanga).
  • Te wāriu o ngā poraka hou (i muri i te wāwāhanga).
  • Ngā whakaritenga kuhunga ki ia poraka hou, ngā poraka rānei.
  • Me te tohatoha i ngā pānga me ngā hea, ngā whai hea rānei i roto i ngā poraka whenua hou.

Me toro atu koe ki tētahi kairūri whai raihana hei whakarato i tētahi mahere rūri o ngā poraka hou hei tautoko i tō wāwāhanga.

  • Ka wehea e te wāwāhanga ā-hapū te whenua me te tohatoha poraka whenua hou i waenga kaipupuri whenua onāianei. Ko te tikanga o tēnei e kore e taea te koha, te hoko rānei te whenua ki waho o ngā kaipupuri whenua onāianei.

    Ko ngā painga o te wāwāhanga ā-hapū:

    • kāore e hiahiatia he whakaaetanga i raro i te Resource Management Act 1991, ka mutu
    • kāore he here mō ngā takoha whenua mō ngā rori, whenua rāhui, whakamahinga tūmatanui, kuhunga tūmatanui rānei.

    Me whai tonu i ngā whakaaetanga whenua noa, pērā i ngā whakaae hanga whare.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

  • Ka whakakotahitia e te wāwāhanga ā-hapū ngā wāhanga whenua maha ki te poraka kotahi, ā, kātahi ka taea te wehe anō i waenga i ngā kaipupuri whenua onāianei.

    Ka taea e koe te whakakotahi te whenua Māori, te whenua tukipū, ngā mea e rua rānei, ahakoa te rahi, te āhua, te wāhi, te tūnga rānei.

    Ko ngā painga o tētahi wāwāhanga tōpū ko:

    • te āhei ki te whakatika i te wāwāhanga ki ngā poraka whenua onāianei, ahakoa te tūnga
    • ka taea tonu e koe te whakauru mai te whenua tukipū ki te rohenga
    • kāore e hiahiatia he whakaaetanga i raro i te Resource Management Act 1991, ka mutu
    • kāore he here mō ngā takoha whenua mō ngā rori, whenua rāhui, whakamahinga tūmatanui, kuhunga tūmatanui rānei.

    Me whai tonu i ngā whakaaetanga whenua noa, pērā i ngā whakaae hanga whare whai muri i tētahi wāwāhanga tōpū.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

  • Mā te wāwāhanga whānui ka taea te whakawhiti ngā poraka hou mā te koha, te hoko rānei i waho o te rōpū kaipupuri whenua onāianei.

    Kei raro ngā wāwāhanga whānui i te Resource Management Act 1991, ā, me whai i te hātepe whakaae, tae atu ki te hātepe whakaaetanga a te kaunihera. Me whai pea i ngā koha whenua rāhui, arā:

    • te kuhunga tūmatanui i te taha o ngā arawai
    • ngā whenua rāhui mō ngā hiahia rori o muri mai, me
    • ngā kaupapa ā-rēhia.

    Tono tuihono

    Tikiake i te puka tono

Whakakotahitanga

Ka whakamoanatia e te whakakotahitanga ngā poraka whenua Māori hei hanga i tētahi poraka hou me te puritanga whenua ngātahi. Pērā anō i te wāwāhanga, ko te poraka ka whakakotahitia kei te:

  • whakaaetanga, he nui rānei te tautoko mai i ngā kaipupuri whenua
  • kei te wāriu o ia poraka whenua me ngā hea (i mua i te whakakotahitanga)
  • te wāriu o te poraka whenua hou (i muri i te whakakotahitanga)
  • ngā whakaritenga kuhunga ki te poraka whenua hou, me
  • te whai hea hou, e ai ki te wāriu o ngā hea i mua o te whakakotahitanga, i roto i te poraka whenua hou.

Ko ngā hea i roto i te poraka kātahi anō ka whakakotahitia ka whakatauhia i runga i te wāriu o ngā hea i ia poraka i mua i te whakamoanatanga. Koinei e hira ai te uara o ia poraka i mua i te whakakotahitanga.

Ko ngā painga o tētahi whakakotahitanga:

  • ko te waihanga i tētahi poraka whenua nui me te mana puritanga whenua ngātahi
  • ka taea e tēnei te whakamahi te whenua me te whakahaere hei poraka kotahi kaua hei poraka maha
  • kāore e hiahiatia he whakaaetanga i raro i te Resource Management Act 1991, ka mutu
  • kāore he here mō ngā takoha whenua mō ngā rori, whenua rāhui, whakamahinga tūmatanui, kuhunga tūmatanui rānei.

Me whai tonu i ngā whakaaetanga whakamahi whenua noa, pērā i ngā whakaae hanga whare, whai muri i tētahi whakakotahitanga.

Tono tuihono

Tikiake i te puka tono

Ngā whakahiatotanga

Kāore e pērā i ētahi taitara whakapaitanga, kāore e huria e te whakahiatotanga te taitara o te whenua. Engari ia, he hanga i tētahi rārangi puritanga whenua ngātahi i roto i te poraka kotahi, neke atu rānei o te whenua me te kore whakakotahi, wehe rānei i aua poraka.

Pērā anō i tētahi whakakotahitanga, ko ngā whai hea ka puta kei te:

  • whakaaetanga, he nui rānei te tautoko mai i ngā kaipupuri whenua
  • wāriu o ia poraka me ngā hea (i mua o te whakahiatotanga), me
  • te whai hea hou, e ai ki te wāriu o ngā hea i mua o te whakahiatotanga, i roto i te whakahiatotanga hou.

Ko ngā kaipupurihea i roto i te rārangi whakahiato ka noho hei kaipupurihea i roto i ngā poraka whenua katoa kua whakaurua ki te whakahiatotanga, nō reira he mea nui te wāriu o ngā hea i roto i ia poraka i whakahiatohia i mua.

Ko ngā painga o tētahi whakahiatotanga:

  • ko tētahi rārangi puritanga whenua ngātahi i roto i ngā poraka whenua maha
  • he tiaki i ngā taitara taketake me ngā poraka
  • ka taea te whakahaere te puritanga whenua hei rārangi kotahi
  • kāore e hiahiatia he whakaaetanga i raro i te Resource Management Act 1991, ka mutu
  • kāore he here mō ngā takoha whenua mō ngā rori, whenua rāhui, whakamahinga tūmatanui, kuhunga tūmatanui rānei.

Me whai tonu i ngā whakaaetanga whakamahi whenua noa, pērā i ngā whakaae hanga whare.

Tono tuihono

Tikiake i te puka tono

Wehenga whenua

Ka taea tētahi wehenga whenua tūmataiti, me te kore tuku tono ki te Kooti Whenua Māori, mēnā:

  • ka whakaae ngā kaipupuri whenua tika katoa ki te wehenga whenua (mēnā kāore he tarahiti)
  • ka whakaae ngā taratī katoa ki te wehenga whenua (i whakatakaia ai te whenua ki raro i ngā taratī)
  • e whakaae ana te kōmiti whakahaere o tētahi kaporeihana whenua Māori (i whakatakaia ai te whenua ki roto i tētahi kaporeihana whenua Māori)
  • ko ngā taitara hou, ka tukuna e Toitū Te Whenua (LINZ), he ōrite ngā kaipupuri whenua i roto i ia taitara hou, pērā i mua o te wehenga whenua, ā,
  • ka noho whenua Māori korehere tonu ngā taitara hou.

Kei te kaitono te kawenga mō te whakarite kei te ū ngā wehenga whenua ki te ture me te utu i ngā nama e pā ana ki te wehenga whenua, pērā i tētahi rūri hou, ngā taitara, me ngā whakaaetanga rawa.

Me wawe tonu te tuku mai i tētahi kape o ngā taitara hou me ngā mahere rūri ina oti tētahi wehenga whenua tūmataiti kia pai ai tā mātou whakahou i ā mātou pūkete hei whakaata i ngā huringa.

Tērā rānei, ka taea te hanga tētahi wehenga whenua e tētahi whakatau rohenga mā te Kooti Whenua Māori.

Ngā raumei
Resources

Tikiake i te puka taitarra whakapai ake.

Resource Management Act

Pānui atu i te ture Resource Management Act 1991.

Tukuna he tono
Apply to the Court

Tuku tuihono ki Pātaka Whenua.